این نوشته سالها پیش و در زمان فعالیت ارکستر ملل در مجله ی هنرمند چاپ شده بود. این روزها و در روزگار قحطی ارکستر در ایران شاید خواندنش خالی از لطف نباشد.
... و در زیر آن بانیان سبز تنومند
چه خوب یادم هست
عبارتی که به ییلاق ذهن وارد شد :
وسیع باش
و تنها
و سر به زیر
و سخت
موسیقی کلاسیک ایران به عنوان یکی از کهن ترین انواع موسیقی ملل، نه تنها ریشه در فرهنگ ایرانی، که تاریخ موسیقی بشر نیز وابستگی های عمیقی به آن دارد و می بینیم که موسیقی اقوام و ملل مختلفی در گوشه و کنار جهان وجود دارد که ساختار آنها به نوعی برگرفته از بن مایه های موسیقی ایرانی است. از این دیدگاه برای کشف نخستین ارکسترهای ایرانی نیز می بایست تا چند هزار سال به عقب برگردیم و اولین گروه نوازیها را در دل آثار باستانی جستجو کنیم. اما راهیابی ارکستر ایرانی از دربار پادشاهان به کوچه و بازار و اجرای صحنه ای برای عموم مردم و ارائه آن به شکل یک محصول فرهنگی در قبال فروش بلیط سابقه زیادی ندارد. در ابتدائی ترین شکل، این گروهها، از یک خواننده، چند نوازنده سازهای مضرابی، کششی و کوبه ای و با رپرتواری متشکل از پیش درآمد، آواز، تصنیف و رنگ تشکیل می شد. در این میان هستند گروه هائی که به صرف انجام یک یا چند اجرای زنده یا ضبطی تشکیل گردیده وپس از انجام کار از بین رفته یا تجزیه شده اند. وباز هستند ارکسترها ئی که هسته اصلی آن را افرادی یک دل و با هدفی مشترک تشکیل داده اند و نه تنها سالها به فعالیت هنری خود ادامه داده اند که به عنوان یک ارکستر مردمی در دل طیف وسیعی از مخاطبان جای باز کرده و در تاریخ ثبت شده اند.
مردمی شدن یک ارکستر ایرانی فرایندی اجتماعی است که با فاکتورهائی نظیر کیفیت اجراء، گزینش حرفه ای قطعات، تاثیر گذادی اشعار، همسوئی با روند فرهنگی اجتماع ، محبوبیت قلبی افراد گروه در میان مردم وعواملی از این دست بستگی دارد. در دو دهه نخست قرن اخیر، دوعامل مهم سبب رشد کمی و کیفی ارکسترهای ایرانی گردید. اول تاسیس هنرستان موسیقی در سال 1302 با ظهور جدی علینقی خان وزیری به عنوان احیاء کننده موسیقی علمی و تعلیم موسیقی دانانی پیشرو در عرصه آهنگسازی وعلوم موسیقی کلاسیک اروپا و دوم تاسیس رادیو تهران در سال 1318 به عنوان نهادی فرهنگی که با بهره گیری از دانش تخصصی مدیران بخش موسیقی سهم زیادی در تولید و ارتقاء موسیقی شریف ایرانی داشت.
صرف نظر از آراء برخی از موسیقی دانان که تشکیل ارکستر ایرانی را فقط به صورت مونوفونیک مجاز و اصیل میدانند واصولا اعتقادی به چند صدائی شدن موسیقی ایرانی ندارند، می بینیم که سیر تحولات تاریخ موسیقی کشورمان در قرن اخیر این موسیقی را به سمت تشکیل ارکسترهائی بزرگ با ترکیب بندیهای متفاوت و اجرای قطعات هارمونیزه هدایت کرده است. بحث درخصوص لزوم تشکیل و گسترش این گونه ارکسترها در ایران و تدوین اصول علمی ارکستراسیون ایرانی از منظر فنی و کارشناسی مقوله ای بسیار جدی و قابل تامل است که باید جامعه موسیقی ایران در این خصوص به اتفاق نظری منطقی دست یابد. اما این نوشتار سعی دارد از منظر اجتماعی به مقوله فوق الذکر پرداخته، چالشهای اجتماعی این مبحث را بررسی نموده و تشکیلات ارکستر ملل را به عنوان یک ارکستر مردمی مورد بحث قرار دهد. قبل از هر چیزی یاد آور میشوم که انتخاب ارکستر ملل به عنوان ارکستری قابل تامل در این مبحث، صرفا به دلیل خود جوش بودن این نهاد و مظلومیت آن در جامعه نه چندان بزرگ موسیقی ارکسترال ایران صورت گرفته است.
تاریخ به ما آموخته است که اصالت و ماندگاری یک حرکت اجتماعی وقتی درمتن تاریخ یک فرهنگ ثبت می شود که این جنبش بر پایه تفکرات انسانی و خردگرایانه و لزوما بدون تدابیر از پیش تعیین شده ابزاری صورت بپذیرد. ارکسترملل برپایه چنین ویژگی هائی در سال 82 و ابتدا تحت عنوان ارکستر تخت جمشید، با وعده های بی فرجام سازمان میراث فرهنگی خشت اول خود را به درستی بنا نهاد. این ارکستر که در بیانیه خود، یکی از دلایل وجودی خود را ایجاد بستری مناسب برای تعامل فرهنگ های مختلف بشری معرفی می کند، تقابل تفکرات موسیقائی گوناگون را در قالب آمیزش سازهای ملی ایران با سازهای ارکستر سنفونیک و رپرتواری متشکل از قطعات موسیقی مناطق و فرهنگ های مختلف جهان ارائه کرده است.
دست اندرکاران موسیقی به خوبی می دانند از مرحله راه اندازی یک ارکستر ایرانی با هفت – هشت نفر نوازنده تا مرحله کنسرت با چه مشکلات عدیده ای دست به گریبان خواهند شد. حال اگرارکستری با حضور یکصد و بیست نفر نوازنده و گروه کر، بدون کمترین حمایت مالی وحتی معنوی بخواهد علاوه بر یک اجرای ماندگار موجودیت خود را نیز به عنوان یک رنگ جدید صوتی و نگاهی نو به رپرتوار اجرائی به اثبات برساند، باید از چگونه هفتاد و هفتخوانی گذر کند؟ و این حقیقتِ کارستانی است که این ارکســــتر جوان با تمام تنگناهای موجود انجام داد تا به مصداق " آنچه از دل بر آید ، لاجرم بر دل نشیند " به عنوان ارکستری تاثیر گذار، درمیان عام و البته خاص جایگاه ویژه ای پیدا کند. هرچند که بار خالی شده از دوش مسئولانِ قانونی این تشکل، شانه های نحیف اما سخت کوش اعضاء اصلی این ارکستر را بسیار آزرده کرد، حلاوت و شوق تماشاگران کنسرت نوید ظهور ارکستری مردمی را با خود به همراه آورد. دریغ که پس از اولین اجراء این ارکستر، بازتاب وسیع و موثرِ اخبار، مقالات و تمجید های منتقدین سخت گیر هم نتوانست نظر اولیاء محترم فرهنگی کشور را نسبت به حمایت از این ارکستر مردمی جلب کند و اعضاء سر به زیر و سخت کوش ارکستر ملل همان راه نا هموار را تا اجرای دوم ادامه دادند. ارکستر ملل در گام دوم با سود جستن از خاطره اجرای اول خود در اذهان اهل هنر و با پایبندی به اصول خویش توانست طی سه شب تالار بزرگ کشور را به میهمان خانه ی همدلان و همنوایان بدل کند. شاید رهبر و نوازندگان ارکستر نیز باور نداشتند بدون تبلیغات و اطلاع رسانی گسترده که لازمه اجرائی در حد و اندازه ارکستر ملل است، با چنین استقبالی مواجه گردند. اما قضاوت عمومی هرگز اشتباه نمی کند.
چندی پیش با خبرشدیم که ارکستر ملل، ناامید از اخذ حمایتهای مالیِ، و امیدوار به تجربه های پیشین و حمایتهای مردمی، قصد دارد در تابستان 88 کنسرت سوم خود را برگزار نماید. در اینجا ضمن آرزوی توفیق برای اعضاء این ارکستر، میخواهم توجه متولیان فرهنگی کشور را به چنین حرکتهای خود جوش فرهنگی جلب نمایم. در مقطعی از زمان که شاهد صرف سرمایه های زیادی برای تولید آثار موسیقائی در ژانرهای مختلف هستیم که تعداد زیادی از آنها تحرک چندانی در جهت ارتقاء سطح کیفی موسیقی کشور ایجاد نمی کنند، آیا وقت آن فرا نرسیده است که با کارشناسی دقیق آثار موسیقائی اولویت صرف سرمایه و زمان را به موسیقی های ارزشمندتری اختصاص دهیم؟ آیا یکی از راه های دفاع در مقابل تهاجم فرهنگی به عنوان بحث روز محافل فرهنگی – سیاسی ، حمایت از آثار فاخر هنری نیست؟ و در آخر آیا ارکستر ملل با تمام آنچه که گفته شد استحقاق دریافت حمایتهای مالی و معنوی دولت خدمتگزار را ندارد؟