وبلاگ ضیاالدین ناظم پور

وبلاگ ضیاالدین ناظم پور

ضیاالدین ناظم پور، آهنگساز، نویسنده، نوازنده، شاعر
وب سایت www.nazempour.com

طبقه بندی موضوعی

 

 

زنانگی در هنر

مرزهای زنانگی در هنر

 

 

 

پرداختن به مسائل حوزه ی زنان که طی یکی دو دهه ی اخیر با تبی فراگیر توجه روشنفکران و گاهی روشنفکرنماها را در سطح جهان به خود مشغول کرده است، در قرن هجدهم و با انتشار بیانیه ای سیصد صفحه ای از سوی "مری ولستون کرافت"[1] نویسنده و ادیب انگلیسی آغاز شد و سرآغازی شد بر جریانی اجتماعی که به موج اول فمینیسم[2] مشهور است و هدف آن بیشتر روی رفع تبعیض های جنسیتی در قوانین اجتماعی تمرکز داشت. اما امروزه پرداختنِ ناآگاهانه  به چنین موضوعاتی از سوی خیلی ها نه تنها به پیشبرد اهداف این جریان کمکی نمی کند بلکه با اهداف متناقضین عدالت جنسیتی بیشتر سازگار شده است. نوشته ی پیش رو  به دور از بحث های دستمالی شده ی مذکور، تنها سعی دارد جایگاه مفهوم زنانگی را از منظر فلسفه ی هنر، در روند تکوین یک اثر هنری و متعاقباً در کیفیت فهم مخاطبان آثار هنری مورد پژوهش قرار دهد.

شاید اولین سوالی که در برخورد با چنین مضمونی ( مرزهای زنانگی در هنر) در ذهن خواننده نقش می بندد این باشد که آیا مفهوم زنانگی یا مفاهیم دیگری از این دست می توانند بن مایه ی خلق یک اثر هنری باشند و یا دست کم در فرایند تکوین آن تاثیری قابل لمس داشته باشند؟ و اگر پاسخ مثبت است آیا حضور و تاثیر زنانگی در تمامی هنرها به یک اندازه می تواند تاثیرگذار باشد؟ از دیدن یک تابلوی نقاشیِ بدون امضاء تا چه اندازه می توانیم جنسیت صاحب اثر را به درستی حدس بزنیم؟ از شنیدن یک قطعه ی موسیقی چطور؟ برای دست یابی به چنین پاسخی هایی  بهتر است نخست ارتباط میانِ چگونگی خلق یک اثر هنری را با چگونگی درک آن توسط مخاطب بررسی کنیم. به گفته ای دیگر، نخست دریابیم که مخاطب یک اثر هنری چگونه و توسط چه ابزاری درک میکند. کیفیت درک آدمی از مسائل بنیادینی است که قرنهاست ذهن فلاسفه را به خود مشغول کرده است. از "افلاطون"[3] تا "دکارت"[4] ( به عنوان دو قطب اندیشه در عهد باستان و پس از رنسانس) و تمام اندیشمندانی که در این میان صاحب نظریه ای در خور تامل بوده اند همه به نوعی سعی در روشن کردن این ابهام اند که ما چگونه می فهمیم. برای فلاسفه دستیابی دقیق به چنین پاسخی از این منظر قابل اهمیت است که می تواند روشنگر راه علم از سویی و هنر از سویی دیگر باشد.

بنا به نظر افلاطون،  که برخی معتقند آنچه در تاریخ فلسفه تا کنون گفته شده همه نظریات اوست و دیگران تنها سعی در اثبات یا رد یا افزودن و کاستن مطلبی جزیی به فلسفه ی او هستند، آنچه ما درک می کنیم تنها از دو روش امکان پذیر است. درک حسی و دیالکتیک. ما واقعیات جهان را به یاری حواس پنجگانه درک می کنیم و حقایق آن را به یاری دیالکتیک یا جدل عقلی. برای درک بهتر واقعیات ما نیازمند برهان هستیم مثل اینکه بشر می خواهد بداند چرا وقتی سیبی را رها می کند، به زمین می افتد و پژوهش او در این باب منجر به کشف مسئله ای علمی می شود به نام جاذبه ی زمین. در مقابل ما برای فهم حقاقیق جهان نیازمند اثبات نیستیم مثل اینکه همه ی ما می دانیم که دو به علاوه ی دو می شود چهار. اینگونه حقایق تنها به واسطه ی شعور قابل دریافتند نه به واسطه ی برهان چرا که اصلاً در جهانِ واقعیات چیز قابل لمسی به نام "دو" وجود ندارد اما بی تردید و بدون نیاز به اثبات، آن را می پذیریم و باور می کنیم و همین جاست که برای ادراکاتمان قائل به تفکیکی دو گانه ایم: فهم تجربی و فهم شهودی. فهم شهودی تمامی ادراکات حاصل از تجربیات ما را نیز شامل می شود. مثل این که ما جسمیتِ "خشونت" را نمی بینیم اما تاثیرات آن را درک می کنیم همانند مفاهیم عددی در ریاضیات که ما جسمیت اعداد را لمس نمی کنیم اما مفهوم عداد را توسط فهم شهودی درک می کنیم.

با این مقدمه باید پذیرفت که مفهوم زنانگی به خودی خود، تنها قابل درک شهودی است و نه تجربی. با توجه به این که خلق اثر هنری نیز پدیده ایست وابسته به ادراکات شهودی می توان طی یک نتیجه گیری شتابزده گفت که زنانگی در هنر امری بدیهی است. هرچند این تنیجه گیری در موارد زیادی (به غیر از هنرهای صرفاً انتزاعی ) می تواند مصداق حقیقت باشد. اما مفهوم زنانگی چیست؟ وقتی از زنانگی حرف می زنیم در واقع از یک سری ویژگی هایی صحبت می کنیم که این صفات صرفاً در جنس مونث وجود دارد. با این معیار مهربانی نمی تواند بخشی از زنانگی قلمداد شود چرا که این صفت می تواند در جنس مذکر هم وجود داشته باشد اما دلبری و ملاحت می توانند در قلمرو زنانگی طبقه بندی شوند چرا که این صفت به لحاظ باورهای اجتماعی و ویژگی های بیولوژیک مختص زنان است و چنانچه مردی صاحب این گونه صفات باشد، بیشتر مایلیم که  او را بیمار قلمداد کنیم.

حال مرزهای این تصورِ تعریف شده از زنانگی، در پدیده ی انسانی هنر کجا هستند؟ وقتی که به یک تابلوی نقاشی نگاه می کنیم درک ما ممکن است از هر دو طریق ( فهم تجربی و فهم شهودی ) صورت می پذیرد. به عنوان مثال تاکید نقاش روی رنگهای روشن بارقه های امید را در ما زنده می کند و کاربرد خطوط شکسته احساس های ناشی از اعتراض و عصیان را به ما القا می کند و این تاثیرات ناشی از فهم تجربی ما هستند. چرا که ما اصول سمبولیک رنگ ها و خطوط را با تصورات ذهنی حاصل از مطالعات یا اطلاعاتی که به هر گونه ای اندوخته کرده ایم درمی یابیم و چنانچه قبل از این هیچ گونه مطالعه یا اطلاعی در مورد رموز نشانه های بصری نداشته باشیم فهم تجربی ما درمانده می شود. به همین دلیل است که برخی از افرادی که به دیدن نمایشگاه های نقاشی مدرن می روند دست خالی از هر گونه برداشتی از نمایشگاه خارج می شوند و می گویند چیزی نفهمیدم . اما فهم شهودی ما هرگز درمانده نمی شود و به همین دلیل است که افراد نامبرده ممکن است بگویند چیزی نفهمیدم اما کارهای زیبایی بود یا اصلاً چرندیاتی بیش نبود و این نظر دوم حاصل از نوع تاثیر پذیری مخاطب از راه فهم شهودی است. حتی دیدن یک تابلوی نقاشی از یک منظره طبیعی که همه ی ما به راحتی می توانیم توسط فهم تجربی درک کنیم نیز می تواند ادراکات شهودی غیر مشترک و حتی متضاد را در ما ایجاد کند. دیدن همین تابلوی منظره ممکن است در کسی تبلور حس تنهایی و در دیگری احساس شکوه را به دنبال داشته باشد و همین جاست که هنر آغاز می شود یعنی خلق مفهومی انتزاعی از سوی هنرمند و درک انتزاعی آن مفهوم از سوی مخاطب.

آنچه در باره ی فهم تجربی از یک اثر نقاشی و سایر هنرهای تجسمی گفته شد در مورد ادبیات ملموس تر است زیرا در ادبیات فهم ما علاوه بر نشانه های بصری و شنیداری از نشانه های گفتاری و صناعات ادبی نیز بهره می برد و گذشته از آن حوادث جاری در یک اثر داستانی در حافظه ی ما از قبل مورد تجربه واقع شده اند. مثلا ما از صدای وزش باد در میان برگ درختان که در بخشی از یک داستان ممکن است بازگو شده باشد تصویر ذهنی دقیقی داریم. با همه ی این ها به طور قطع فهم شهودی خوانندگان یک اثر داستانی از فرد تا فرد می تواند متفاوت باشد. باید گفت هر چند یک نویسنده یا نقاش  زن می تواند باز تاب زنانگی را در نوشته یا نقاشی اش دخیل کند اما این دخالت ها تنها به فهم تجربی مخاطب کمک خواهد کرد.

در مورد موسیقی اما وضع کمی متفاوت است و این بر می گردد به ویژگی انتزاع مطلق که در همه ی هنر ها در جایگاه انتزاعیِ آن وجود دارد اما در موسیقی، انتزاع نه به عنوان ویژگی که به مثابه ماهیت وجودی است. برای در ک بهتر این مطلب یادآوری جمله ای از آرتور شوپنهاور[5] کمک خواهد کرد. او می گوید: " همه ی هنر ها می خواهند به حدی از اعتلا برسند که موسیقی از همانجا آغاز می شود". این حد اعتلا که هنر ها می خواهند به آن برسند انتزاع مطلق است. هر هنرمندی پس از فراگیری تکنینک ها و مهارت های لازمه شروع می کند به  باز آفرینی جهان از منظر خودش اما جهانی که او خلق می کند صرفاً متعلق به او نیست زیرا او با مخاطبینش در بسیاری از تجربیات حسی، مشترک است. پس او اگر سعی دارد اثری خلق کند که مطلقاً متعلق به خودش باشد باید تجربیات حسی را تا حد ممکن به یک سو نهاده و اثرش را تا حد ممکن با یاری گرفتن از دریافت های شهودی اش بسازد و این همان حد اعتلای هنر است. آبستراسیون[6] در هنر در واقع رسیدن به همین امضاء شخصی است که به اعتقاد شوپنهاور هنرمند  باید به آ ن برسد اما موسیقی نه در حالت متعالی که در بدوی ترین شکل خود نیز به همینگونه ارائه می شود. در موسیقی ما با نشانه های بصری و حتی سمعی سر و کار نداریم. این به این معناست که همه ی ما نسبت به مواد اولیه ی هنرهای تجسمی ( نقطه،خط و حجم ) دارای فهم تجربی هستیم اما بزرگترین آهنگسازان تاریخ بشر نیز نسبت به مثلاً نت فا هیچ احساس خوشایند یا نا خوشایندی نداشته اند بلکه ذهن همه ی ما نسبت به فواصل و کمپوزیسیون صداها دچار فهم شهودی می گردد و همینکه صدا های موسیقایی ( نتها ) به فاصله یا به ترکیب برسند، یعنی اینکه ما با موسیقی مواجه شده ایم نه با مواد اولیه ی آن یعنی نت ها و این اعجاب هنر موسیقی است که با هیچیک از پدیده های ساخت بشر قابل مقایسه نیست. حالا دیگر تعجب نخواهیم کرد اگر بدانیم که بتهون* سمفونی شماره ی نه را در حالی نوشت که به طور کامل کر شده بود. تعجب نمی کنیم چرا که بتهون این سنفونی را صرفاً به یاری فهم شهودی خود نوشته است و شاید به همین دلیل است که برخی زیبایی شناسان این قطعه را نه تنها زیباترین اثر موسیقی تاریخ بشر بلکه آنرا با شکوه ترین اثر هنری ای دانسته اند که به دست انسان خلق گردیده است.

 با روشن شدن فضای بی مرز موسیقی و سایر هنرهای انتزاعی در می یابیم که بیان مفاهیمی از قبیل زنانگی در اشکال متعالی هر هنری شاید از سوی هنرمند قابل درک باشد ولی  درک آن از سوی مخاطب امکان پذیر نیست مگر آنکه مخاطب دقیقاً خالق اثر باشد!.

منابع :

کاخهای فلسفه نوشته ویل دورانت

متافیزیک و فلسفه ی معاصر نوشته ریچارد اچ پاپکین و آوروم استرول

زیبایی شناسی نوشته جان هاسپرس

تاریخ اجتماعی هنر نوشته آرنولد هاوز

ویکیپدیا

 

 

 Mary Wollstonecraft [1] از نویسندگان و فیلسوفان قرن هجدهم بریتانیا بود. او هوادار برابری اجتماعی و آموزشی برای زنان بود. اثر مشهور وی احقاق حقوق زنان که در سال ۱۷۹۲ منتشر گردید از متون کلاسیک فمینیستی محسوب می‌شود. او رمان‌ها و مقالات متعدد و همچنین سفرنامه و تاریخ انقلاب فرانسه را نگاشته است.

[2] فمینیسم مجموعهٔ گسترده‌ای از نظریات اجتماعی، جنبش‌های سیاسی، و بینش‌های فلسفی است که عمدتاً به وسیلهٔ زنان برانگیخته شده یا از زنان الهام گرفته شده، مخصوصاً در زمینهٔ شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن‌ها. به عنوان یک جنبش اجتماعی، فمینیسم بیش‌ترین تمرکز خود را معطوف به تهدید نابرابری‌های جنسیتی و پیش‌برد حقوق، علایق و مسایل زنان کرده‌است. فمینیسم عمدتاً از ابتدای قرن ۱۹ پدید آمد. زمانی که مردم به طور وسیع این امر را پذیرفتند که زنان در جوامع مرد محور، سرکوب می‌شوند.

[3] آریستوکلس ملقب به افلاطون یا پلاتون ‏428/۴۲۷ پ. م. تا ۳۴۸/۳۴۷ پ. م دوّمین فیلسوف از فیلسوفان بزرگ سه‌گانه یونانی سقراط، افلاطون و ارسطواست. افلاطون نخستین فیلسوفی است که آثار مکتوب از او به جا مانده است. همچنین بسیاری او را بزرگ‍ترین فیلسوف تاریخ می‌دانند.

[4]  René Descartes۱۵۹۶ -۱۶۵۰فرانسه. ریاضی دان و فیلسوف شکاک فرانسوی

Arthur Schopenhauer [5]  فیلسوف آلمانی یکی از بزرگترین فلاسفهٔ اروپا و فیلسوف پرنفوذ تاریخ در حوزه اخلاق، هنر، ادبیات معاصر و روانشناسی جدید است. مهمترین اثر او کتاب " جهان همچون اراده وتصور" است.

[6] مجرد گرایی در هنر به هنری اطلاق می‌شود که هیچ صورت یا شکل طبیعی در جهان در آن قابل شناسایی نیست و فقط از رنگ و فرم‌های تمثیلی و غیر طبیعی برای بیان مفاهیم خود بهره می‌گیرد. این اصطلاح معمولاً درمقابل هنر فیگوراتیو استفاده می‌شود و در معنای وسیعش می‌تواند به هر نوع هنری اطلاق شود که اشیا و رخدادهای قابل شناخت را بازنمایی نمی‌کنند، ولی عموماً به آن گونه از آفرینش‌های هنر مدرن اطلاق می‌گردد که از هر گونه تقلید طبیعت یا شبیه‌سازی آن، به مفهوم مرسوم آن در هنر اروپایی، روی می‌گردانند.

 

 

 

  • ضیاالدین ناظم پور

نظرات  (۰)

هیچ نظری هنوز ثبت نشده است
ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی