صبای آموزگار

 

 

 

                                                    

 

 

 

(این مقاله در ماهنامه ی هنر موسیقی تاریخ مهر ماه نود و سه نیز چاپ شده است)

 

 تحولات اجتماعی ماندگار، هم  آنها که در بستر فرهنگ اصیل یک جامعه شکل می گیرند، آفرینش خود را بیشتر  مدیون نوع تفکر راهبرانشان هستند تا تنش های ناشی از هیجانات اجتماعی. یکصد و هفت سال پیش چنین تحولاتی در لایه های روشنفکری جامعه ی ایرانی رخ داد که همچون شهابی زود گذر اما روشنگر و به یاد ماندنی بود. انقلاب مشروطه هرچند با انگیزه ی ایجاد اصلاحات در ساختار سیاسی کشور پا به عرصه وجود گذاشته بود، لیکن بیشترین تاثیرات خود را در حوزه فرهنگ، هنر و ادبیات بر جای گذاشت و در هر یک از این عرصه ها نوابغی بی نطیر به تاریخ ایران تحویل داد که هنرمندان، ادیبان و اهالی فرهنگِ راستینِ امروز نیز به عنوان نسل های منبعث از همان تفکرات، مدیون و دانش آموخته ی آن تحولات بنیادی هستند.

 

 

تاثیرات این تحولات اجتماعی در عرصه ی موسیقی ایران به اندازه ایست که میتوان از آن با عنوان رنسانس موسیقی ایرانی یاد کرد. سر منشاءِ این جهش، تاسیس مدرسه ی  موسیقی توسط استاد علینقی وزیری در سال 1302 بود. موسیقی ایرانی که تا قبل از ظهور استاد وزیری  به صورت غیر آکادمیک و به روش سینه به سینه از نسلی به نسلی منتقل می شد، حالا به ثبت علمی ردیف های موسیقی، ایجاد ارکسترهای متعدد و در نهایت به جهانی شدن می اندیشید. نگارش و تدوین تئوری موسیقی کلاسیک ایرانی با زبان علمی روزِ دنیای موسیقی، هرچند در برخی از مباحث فنی نیازمند اصلاحاتی علمی باشد، لیکن به عنوان اولین و جامع ترین رساله ی موسیقی ایران پس از چند قرن سکوت در عرصه ی موسیقی علمی کشور، تاثیراتی انکار ناپذیر در تحولات موسیقی پس از خود داشت. مدرسه ی موسیقی استاد وزیری اساتید بزرگی را به جامعه ی موسیقی هدیه کرد که هر کدام به تنهائی منشاءِ تاثیراتی مهم در حوزه تخصصی خود گردیدند و باز هر کدام با تربیت شاگردانی بسیار، نسلهای موسیقی پس از خود را پایه ریزی کردند.

 

 

شاید بهترین خبری که ابوالقاسم خان کمال السلطنه و خانم آمنه رئیس در عمر خود شنیده بودند را در روز چهاردهم فروردین 1282 به آنها داده شده باشد. تولد پسری که نامش را ابوالحسن گذاشتند و بیش از آنکه فرزندی برای پدر و مادرش باشد فرزند خلف موسیقی کشورش شد. ابوالحسن صبا بی شک یکی از بزرگترین شاگردان مدرسه ی موسیقی استاد وزیری بود که سالها و بلکه لحظه های عمر خود را در پی ارتقاءِ موسیقی ایران هزینه کرد. ابوالقاسم خان کمال السلطنه (پدر صبا) پزشک بود و امرار معاش او از طریق اداره ی داروخانه ای در حوالی خیابان ظهیرالاسلام نزدیک منزلش تامین میشد. او از نوادگان فتحعلی خان، متخلص به صبا و ملقب به ملک الشعرا بود که خود نیز گاه شعر می سرود و دستی به ساز داشت. ابوالحسن صبا نیز بعدها  نام خانوادگی خود را از تخلص جدش عاریه گرفت. میهمانان منزل کمال السلطنه بیشتر شاعران، موسیقیدانان و اهالی فرهنگ بودند و همین امر سبب می شد که صبا دوران کودکی خود را در محیطی رشد کند که به علایق و استعدادهای او سمت و سو دهد. تابستانها که هوای تهران گرم و طاقت فرسا می شد کمال السلطنه چند هفته ای را به همراه خانواده اش در ییلاق های اطراف تهران میگذراند. در طول یکی از همین سفر  های کوتاه مدت تابستانی بود که ابوالحسنِ پنج، شش ساله با اجازه ی پدرش برای اولین بار ساز او را به دست گرفت تا عطش کنجکاوی کودکانه اش را پاسخ گوید. در همان چند دقیقه ی اول که با سه تارِ پدرش بازی میکرد سعی می کرد که آنچه از نواختن  سه تار به چشم دیده و به گوش شنیده بود تقلید کند. اما این اولین تجربه ی سازی، اندکی از یک بازی کودکانه با ساز، فراتر بود و همین امر کمال السلطنه را بر آن داشت که مشق سه تار را با پسر کوچک اما با استعدادش شروع کند. ابوالحسنِ خردسال به زودی تمام آموخته های پدر را فراگرفت و همین امر ابوالقاسم خان را بر آن داشت که پسرش را برای ادامه ی آموزش موسیقی، نزد استادان زمانه که عمدتا از دوستانش بودند بفرستد. طی این سال ها صبا آموختن چند ساز را به طور همزمان پیگیری می کرد.آموزگاران  تار و سه تار او میرزا عبداله و درویش خان، ویولن حسن خان هنگ آفرین، سنتور علی اکبر شاهی و حبیب سماعی ، کمانچه حسین خان اسماعیل زاده، نی نایب اسداله نی زن و تنبک حاجی خان ضرب گیر بودند. در ایام نوجوانی چند سالی به مکتبخانه ی کمالالملک رفت و در آنجا در محضر کمال­الملک نقاش نامی به آموختن نقاشی پرداخت. و حاصل آنچه که از وی  آموخته بود، آثاری هستند چون «دو پرنده»، «دو گربه»، «رودخانه و کوهستان» و «جوجه­ها» .

 

 

صبای بیست ساله از جمله اولین کسانی بود که در مدرسه ی موسیقی استاد وزیری ثبت نام کرد. هرچند او در زمان شاگردی حسین هنگ آفرین که خود دانش آموخته ی معلمان فرانسویِ ویولن در شعبه ی موزیک مدرسه ی دارالفنون بود، با اصول نت نویسی و نت خوانی به سبک اروپائی آشنا شده بود، لیکن شاگردیِ استاد وزیری، صبای جوان را با تئوری و هارمونی موسیقی کلاسیک غربی آشنا کرد و در این رهگذر، او که پیش از این با اصول موسیقی کلاسیک ایرانی آشنا شده بود توانست درک دقیقی از موسیقی پیدا کند که این استدراک او را به دستیابی جایگاهی که در آینده به آن رسید راهنمائی می کرد. تاثیر آشنائی با گامها و فواصل موسیقی غربی و مواجهه با نوعی موسیقی متعالی که تا پیش از آن به دلیل محدودیت ارتباطات فرهنگی و رسانه های جمعی، نوائی نا آشنا با گوش های ایرانی بود، صبا را با فضائی شکوهمند از اصوات آشنا کرد که این تاثیرات بعدها در آفرینش موسیقی های او سهمی عمده داشتند. آموختن هارمونی و ارکستراسیون در مدرسه ی موسیقی ذهن پویای صبا را به سوی خلق آثاری با تکیه بر توان بهره وری از خرد جمعی موسیقی در قالب ارکستر معطوف می کرد. این آموزه ها توانائی های وی را به اندازه ای بالا برد که بتواند در سالهای پس از 1320 سرپرستی ارکستر شماره ی یک هنرهای زیبای کشور را به عهده بگیرد.

 

 

شاید مهمترین اتفاقی که زندگی صبا را به سمت و سوئی تازه برد و سبب  خلق چند اثر ماندگار در موسیقی ایرانی شد، صدور حکمی از سوی استاد وزیری و انتصاب ابوالحسن صبا به سمت ریاست مدرسه ی موسیقی رشت در سال 1306 بود. صبای بیست و پنج ساله با کوله باری غنی از آموزه های موسیقی کلاسیک ایرانی و غربی طی دو سال سکونت در رشت پژوهشی  جامع را در خصوص موسیقی محلی این خطه از کشور دستور کار خود قرار داد و نتیجه ی این تلاشها ثبت و باز آفرینی چند قطعه موسیقی بود که " زرد ملیجه " یکی از آن قطعات است. آب و هوای نمناک رشت صبا را به شدت بیمار کرد و همین امر سبب شد که به زادگاهش تهران باز گردد و مهمترین کار زندگی اش را که تدریس موسیقی بود به طور جدی آغاز کند.

 

 

آثار صبا در حوزه ی موسیقی نظری آثاری قابل استناد و آکادمیک تلقی می شوند که تا امروز به عنوان مرجع آموزش مورد استفاده ی معلمان موسیقی قرار گرفته اند. کتاب آموزش ویولن در سه جلد که هر جلد ویژه ی دوره ی خاصی از هنرآموزان  است و طی آن به تدریج بر مهارتهای هنرجو می افزاید. کتاب های دوره ی اول و دوم، سوم و چهارم سنتور، کتاب آموزش سه تار، دستور ضرب وردیف کامل آوازهای ایرانی از جمله آثار صبا در این حوزه ی موسیقی هستند. از صبا آثار موسیقی زیادی به جای مانده که از آن جمله می توان به سلوی قطعه ی  "ای وطن" کتاب دستور ویلون استاد وزیری، چهار مضراب سه گاه کتاب دستور ویلون استاد وزیری رنگ بیات ترک، پیش درآمد ترک، پیش درآمد نوید بهار، چهار مضراب نوا اشاره کرد. در میان آثار او، قطعاتی  که در پی پژوهش هایش در حوزه ی موسیقی محلی خلق شده اند از اعتبار و شهرت بیشتری برخوردارند این قطعات هفتگانه عبارتند از: دیلمان، امیری یا مازندرانی، زرد ملیجه، به زندان، در قفس، رقص چوبی و کوهستانی.

 

 

ابوالحسن صبا را بیشتر و پیشتر از آنکه آهنگسازی صاحب سبک چون روح اله خالقی یا نوازنده ی چیره دستی چون فرامرز پایور بدانیم، می بایست نام او را در صدر فهرست معلمان تاریخ موسیقی یادداشت کنیم. اکثر شاگردان صبا در رشته ی خود به اساتید بی بدیلی بدل شدند که در مقام نوازندگی گوی سبقت را از استاد خود ربودند و همین ویژگیست که صبا را به معلمی بزرگ بدل کرده است و سبب گردیده که شاگردانش همواره خود را مدیون تعالیم صبا بدانند و هر وقت که در باره ی صبا حرفی زدند یا چیزی نوشتند اول از اخلاق عاشقانه و دوست داشتنی اش گفتند و بعد از موسیقی اش. در میان نام شاگردان فراوان او به نام هائی بر می خوریم که هر یک به تنهائی یکی از قلل رفیع موسیقی ایرانند. نام هائی چون: فرامرز پایور، اسدالله ملک، همایون خرم، حسین تهرانی، لطف‌الله مفخم پایان، محمد حسین بهجت تبریزی (شهریار) مهدی خالدی، فرهاد فخرالدینی، عباس شاهپوری، حبیب‌الله بدیعی ، علی تجویدی، حسین خواجه امیری، داریوش صفوت، مهدی مفتاح، ساسان سپنتا، محمدعلی بهارلو، جهانگیــرکامیان، حســـن کسایی، داریوش صفوت، غلامحسین بنان، ابراهیم قنبری مهر، رحمت‌الله بدیعی،.............

 

 

هرچند در ساعت پنج صبح یکی از آخرین روزهای پاییز سال 1336 خبر سکته ی قلبی و در پی آن مرگ استاد صبا مردم ایران را در غمی بزرگ فرو برد، اما تنها چیزی که از پی این خبر بر دوش مردم به گورستان ظهیرالدوله برده شد و در زیر خروارها خاک مدفون شد، جسم بی جان صبا بود، یاد صبا، آثارش و تاثیرات عمیقش بر موسیقی ایرانیان همواره زنده اند